İDRAK MƏKTƏBİ

2. Təfəkkürün inkişafı və Əbdül Əlizadənin “İdrak prosesləri və hisslər” (psixopedaqoji məsələlər) Bakı-2006

kitabından incilər və şərhlər

Fatma xanım Bünyatova

Müasir təhsil konsepsiyası təfəkkürün inkişafını şagirdlərin əqli inkişafının başlıca məqsədi sayır. (səh.82)

Təfəkkür hafizədən və təxəyüldən aşağıdakı xüsusiyyətlərlə fərqlənir.

Onun bəzi xüsusiyyətləri:

• Sosial cəhətdən şərtlənir;
• Bilavasitə nitqlə bağlıdır;
• Mühüm olanın (mahiyyətinin) axtarılması və kəşfi prosesidir;
• Gerçəkliyin analiz və sintez yolu ilə vasitəli və ümumiləşmiş inkişaf prosesidir.(səh.82)

Bununla belə təfəkkür öz operasional əməlləri — davamlı əməllləri ilə də şərtlənir.

Təfəkkürün inkişafının ana xəttini fikri (oxu əqli) əməliyyatların formalaşması təşkil edir.(səh.90)

XX əsrin psixoloji korifeyi sayılan Jan Piaje “İntellektin (idrakın) mənşəini və inkişafını qenetik epistemologiya baxımından öyrənərkən uşaqların idrak fəaliyyətinin mexanizmlərini fikri əməliyyatlar (əqli əməliyyatlar) termini ilə təhlil etdi.(səh.91)

İdrak fəaliyyətinin mexanizmini öyrənmək üçün Piaje tamlıq məntiqini yaratdı. Tamlıq məntiqinin mexanizmlərindən istifadə edərək təsnifat, seriasiya, assosiasiya, multiplikativ, əvəzetmə, zənginləşdirmə kimi əməliyyatların strukturları uşaq təfəkküründə qurulub sabit olanda onun təfəkkürü bir səviyyədən o biri səviyyəyə yəni intuitiv (fəhmi), konkret (dəqiq) və formal səviyyəsinə keçir.

Ə.Əlizadənin fikrincə  fikri (oxu əqli) əməliyyatlar məsələsi müasir şəraitdə məhz psixodidaktik axarında araşdırılmalıdır.

Bu köklü məsələni təhlil edəndə isə zəruri surətdə önəmli bir sualla rastlaşırıq. Fikri prosesləri və əməliyyatları şagirdlərdə hansı yollarla formalaşdırmaq olar?(səh.94)

Bir yol (Davıdov və b.) təklif etdikləri yol xüsusi əhəmiyyətə malik olan yeni ideya, — ənənəvi təlimin məzmununu və üsullarını dəyişmək, şagirdlərin fikri fəaliyyətinin layihələşdirən tədris mətnlərini işləmək, onlarin inkişafınl sürətləndirmək  aktual vəzifə kimi meydana atılmışdır.

Bu problemin başqa bir həll yolunu isə Jan Piaje koqnitiv inkişafda görürdü. Müasir təhsil konsepsiyasında koqnitiv inkişaf problemi xüsusilə aktuallaşıb və bu problemin həllində məhz Jan Piajenin qenetik epistemologiyası həlledici rol oynaya bilər.(səh.153)

Jan Piajenin fikrincə inkişaf mərhələlərinin əvəzlənməsini sürətləndirməkdənsə, intellektin hər hansı bir sahəsinin inkişafdan qalmaması üçün hər bir uşağa onun inkişaf mərhələsinə müvafiq olan kifayət miqdarda tədris materialı təqdim etmək lazımdır.

Koqnitiv inkişaf  konteksində tədris materialın məzmunu, həcmi və sisteminin müəyyənləşdirilməsi önəmli psixopedaqoji problemdir və Jan Piajenin bu sahəyə diqqəti cəlb etməsi, görünür təsadüfü deyildir.(səh.153)

Jan Piajenin nəzəriyyəsi uşaq psixologiyası və pedaqoji psixologiya üzrə araşdırmalarda, dərsliklərdə və dərs vəsaitlərində müntəxəbat həqiqətləri kimi səslənsə də, onun vətənində də bilavasitə məktəb təcrübəsinə tətbiq olunmayıb.Bu addım ilk dəfə Azərbaycanda atılıb və Fatma xanım Bünyatova Jan Piajenin epistemologiyası əsasında Bakıda, əgər belə demək mümkünsə, epistemoloji (dərk etmə) pedaqogika  və ya idrak məktəbi yaradıb.(səh.154)

Jan Piaje tədris materiallarının əhəmiyyətini xüsusi vurğulayır. Müasir şəraitdə bu xüsusilə aktuallaşıb. Bu iki aspektdə nəzərdən keçirilməlidir.

1. Semantik (məna) tapşırıqlar.
2. Şagirdlərdə təfəkkürün inkişafı üçün ayrı-ayrı fənlər üzrə sistemli semantik tapşırıqlar batareyası yaradılmalıdır.

Məsələnin ikinci aspekti dərslik problemi ilə bağlıdır. Fikri (əqli) proseslər və əqli keyfiyyətlər dərslikdə modelləşdirilməlidir. Dərsliklərin yeni nəşrində bu, görünür konseptual məsələ kimi nəzərə alınacaq və alınmalıdır.(səh.154)

Konstruktiv təlim prinsip və tələbləri ilə işləyən müəllimlərin təcrübə faktları bu prinsipal məsələlərə  cavab tapmağa imkan verir.

«İdrak məktəbi»nin Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi, filologiya elmləri namizədi Gültəkin Binnətovanın dərsinin timsalında məsələyə aydınlıq gətirmək mümkündür. (“Azərbaycan  müəllimi” 2005)

Gültəkin Binnətova “Biliyi şagirdə çatdırmaq doğrudur, yoxsa şagirdi biliyə çatdırmaq”.

Pedaqoqlarla  söhbətlər  zamanı biz tez-tez belə bir sualla qarşılaşırıq:

— Görəsən, biliyi şagirdə çatdırmaq  doğrudur,  yoxsa şagirdi biliyə çatdırmaq? Biliyin hazır, planlı şəkildə şagirdə  çatdırılması ənənəvi təlim metodunun əsas xüsusiyyətidir. Belə olduqda şagird ötürülmüş biliyi başa düşür, qavrayır, lakin təcrübə göstərir ki, belə bilik uzunmüddətli və davamlı olmur.

Konstruktiv təlim isə belə bilikötürməni rədd edir. Şagirdin biliyə çatdırılması bu təlimin başlıca prinsipidir. Konstruktiv təlimə görə öyrədiləcək mövzu müəllim tərəfindən planlı şəkildə izah edilmir. Müəllim yalnız dərsin quruluşunu, dizaynını hazırlayır. Biliyin məntiqi strukturları bu dizaynın əsasını təşkil edir. Şagirdlərin qarşılıqlı fəaliyyəti, onların qarşısında sadədən mürəkkəbə doğru ardıcıl  qoyulan suallar bu quruluşu bəzəyir. Müəllim məqsədəuyğun, məntiqi suallarla şagirdləri fəaliyyətə cəlb edir. Şagirdlər sosial — mədəni mühitdən aldıqları təəssüratlara, indiyə qədər qazandıqları biliklərə əsasən bu sualları cavablandırır və müəllimin məqsədinə gəlib çatırlar. Deməli, bu yolla bilik şagirdə deyil, şagird biliyə çatmış olur. Nümunə üçün konstruktiv təlimə uyğun olaraq Fatma  müəllimə ilə birlikdə layihələşdirdiyimiz bir dərsin gedişini təqdim edirəm. Bu,  6- 7- ci siniflərdə mövzuları inteqrasiya edərək qurulmuş və keçilmiş Azərbaycan dili dərsidir.

Dərsin mövzusu: « İsmin mənsubiyyət şəkilçiləri» və « Felin şəkilləri».

Dərsin məqsədi:  Şagirdlərin mənsubiyyət  şəkilçiləri və felin şəkilləri haqqında anlayışlarını araşdırmaq və onları yeni biliklərlə genişləndirmək; şagirdlərin komandalarda qarşılıqlı işləmək, ümumi nəticəyə gəlmək vərdişlərini möhkəmləndirmək.

Əvvəlcə lövhədən iri hərflərlə «İsmin  mənsubiyyət şəkilçiləri» və «Felin şəkilləri» yazılmış plakatlar asılır.

Şagirdlər verilən bütün suallara cavab vermək üçün cütlükdə fikirləşir, bir-birilə  məsləhətləşir və  onlardan yalnız  biri cavabı təqdim edir. 

İlk sual belə olur: 

— «İsmin mənsubiyyət şəkilçiləri» və «Fe lin şəkilləri» üzərində yazılmış «1» və «5»  rəqəmləri nəyi bildirir?

 

Sual verilir:

— Siz şəkilçi deyəndə nə başa düşürsünüz və onun haqqında nə bilirsiniz?

Cavablar: — Şəkilçi ayrılıqda işlənə bilmir; – Leksik mənası olmur; – Şəkilçilər sözə qoşulur, onun formasını və ya mənasını dəyişir; — Şəkilçilər iki cür olur: leksik və qrammatik.

Sual verilir:

— Bəs şəkil nədir?

Cavablar: — Şəkil ətrafımızda gördüyümüz əşyaların təsviridir; – Biz xoşumuza gələn  mənzərələri kağıza köçürürük. Bu şəkil olur.

Sonra teatr simvolunun və futbol oynayan adamın şəkli çəkilmiş plakatlar lövhədən asılır. Teatr simvolu göstərilərək soruşulur:

— Gördüyünüz bu şəkil haqqında nə deyə bilərsiniz?

Cavablar: — Bu şəkli  teatrlarda görmüşük; – Maskadır; – Yumoristik tamaşalarda  bu şəkli göstərirlər; – Təkcə yumoristik yox, bütün tamaşalarda bu şəkli görürük. Çünki maskalardan biri gülür, o birisi  isə ağlayır; – Bu şəkil teatr deməkdir.

Şagirdlərin versiyaları belə ümumiləşdirilir, demək, bu şəkil teatrın göstəricisi, onun simvoludur. Futbol oynayan adamın  şəklini göstərib eyni sualla şagirdlərə müraciət edilir.

Cavablar belə olur:- Adamdır;  – İdmançıdır; —  Futbolçu oğlanın şəklidir.

Sual verilir:

— Bu oğlan nə edir?

Cavab: — Futbol oynayır.

Şəklin sağ tərəfində «futbol» sözü yazılır və soruşulur: — Futbol oynayan adamı biz necə adlandırırıq?

Cavab: — Futbolçu.

Futbol sözünə — çu şəkilçisi əlavə edilir və futbolçu sözü alınır.

Sual verilir: — çu şəkilçisi hansı mənanı  yaratdı?

Cavablar: — İnsan anlayışı yaratdı;— Peşə anlayışı əmələ gətirdi.

Sual verilir:

— Sizcə şəkillə şəkilçi bir — birindən nə ilə fərqlənir?

Cavablar: — Şəklin arxasında məna var, şəkilçinin isə yox; — Şəklə baxanda nə  haqqındasa fikirləşirik, şəkilçiyə baxanda isə onun nəyin şəkilçisi olduğu, nə ilə birləşəcəyi  haqqında düşünürük.

Sual-cavab yekunlaşdırılaraq belə bir nəticəyə gəlinir ki, deməli, şəkillər heç bir köməkçi olmadan müəyyən məna ifadə etdiyi halda, şəkilçilər belə bir xüsusiyyətdən məhrumdur. Onlar yalnız sözə qoşularaq müxtəlif mənaların yaranmasına kömək edir.

Burada dərsin araşdırma mərhələsi başa çatdı.

Bu mərhələdə şagirdlərin şəkil və şəkilçi  haqqında bilikləri araşdırılır.Bundan  sonra əsas mövzuya keçilir. «İsmin  mənsubiyyət  şəkilçiləri» yazılmış plakatın altına belə bir tapşırıq  asılır:

                 tək                                                                       cəm 

1. mənim qələm …,                                   bizim qələm … ,
2.  sənin qələm …,                                     sizin qələm … ,
3.  onun qələm …,                                      onun qələm … ,

Şagirdlərin iştirakı ilə nöqtələrin yerinə lazım olan şəkilçiləri əlavə edirik. Əlavə edilmiş  şəkilçiləri göstərərək belə bir sual verilir:

Bu şəkilçilər nə bildirir?

Cavablar: — Aidlik; – Mənsubluq; – Məxsus olmaq.

Cavablar yekunlaşdırılaraq deyilir:

— Deməli, artırdığımız şəkilçilər ( -ım⁴, — ın⁴, -ı (-sı⁴), — ımız⁴, — ınız⁴) aidlik məzmunu yaradırsa, əşyanın kimə, nəyə aid olduğunu ifadə edirsə, bu şəkilçini necə adlandırmaq olar?

Cavab: — Məxsus olmaq şəkilçiləri; — Mənimlik şəkilçiləri; — Mənsubiyyət şəkilçiləri; — Aid olmaq şəkilçiləri.

Şagirdlərin fikirləri bu şəkildə ümumiləşdirilir: deməli, əşyanın hansı şəxsə mənsub olduğunu bildirən qrammatik şəkilçilər ismin mənsubiyyət şəkilçiləri adlanır.

Sonra lövhəyə «öz» əvəzliyi və «yazmaq» feli yazılır. Şagirdlərə həmin sözlərə mənsubiyyət şəkilçilərini artırmaq tapşırığı verilir.

Cavablar: — özüm, özün, özü, özümüz …; yazmağım, yazmağın, yazmağı, yazmağımız…və s.

Gördüyünüz kimi,  şagirdlər suallara öz danışdıqları ana dilindən çıxış edərək cavab verdilər. Onlar belə bir qənaətə gəldilər ki, əvəzlik də, felin başlanğıc forması olan məsdər də mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edir. Bu məntiqdən irəli gələn suallarla şagirdləri yeni biliyə – hələ onların bir neçə il bundan sonra öyrənməli olacaqları biliyə doğru istiqamətləndirməyə çalışılır. Mənsubiyyət şəkilçilərini ayrı- ayrı nitq hissələrinə tətbiq etməklə şagirdlərin bugünkü bilikləri zəminində gələcək biliklərinə körpü salınır.

Sonra «Felin şəkilləri» yazısının altından felin şəkillərinin yalnız adları yazılmış plakat asılır:

 (əmr)

(xəbər)

(vacib)

(lazım)

(arzu)

 (şərt)

Şagirdlərə belə bir  tapşırıq verilir:

—  Hərəniz bir fel götürün, yoldaşlarınıza həmin fellə müraciət edin.

Cavablar: — Orxan, tapşırığı yaz!; — Nərmin, gəl şeir oxuyaq!; — Günel, xahiş edirəm dərsi danış!

Sual verilir:

— Dediyiniz cümlələrdə yaz, oxu, danış felləri nə bildirir?

Cavablar: — Əmr bildirir; — Xahiş bildirir; —  Məsləhət bildirir.

«Orxan, tapşırığı yaz!» cümləsi əmr şəklinin qarşısına yazılır.

Sual verilir:

— Bəs siz yoldaşlarınıza necə cavab verirsiniz?

Cavablar: — Mən tapşırığı yazmışam; — Şeiri oxuyarıq; — Mən dərsi danışıram.

Sual verilir:

— Yazmışam, oxuyarıq, danışıram deməklə siz nə demək istədiniz?

Cavablar: —  Mən öz işim barədə məlumat verdim ki, tapşırığı yazmışam; — Biz bildirdik ki, şeiri oxuyarıq;  — Mən xəbər verdim ki, dərsi danışıram.

«Tapşırığı yazmışam» cümləsi xəbər şəklinin qarşısına yazılır.

Sual verilir:

—  Siz hərəkətinizin icrasının vacib, gərəkli olduğunu necə ifadə edə bilərsiniz?

Cavablar: — Tapşırığı mütləq yazmalıyam; — Şeiri oxuyacağıq; — Dərsi danışmalıyam.

«Tapşırığı mütləq yazmalıyam» cümləsi vacib şəklinin qarşısına yazılır.

Felin bütün şəkilləri bu qayda ilə tapılıb yazılır.

Beləliklə, biz bu dərsdə  mənsubiyyət şəkilçiləri və felin şəkillərini araşdırdıq. Belə bir qənaətə gəldik ki, felin 6 şəkli var,mənsubiyyət anlayışı –ım⁴, (-m),- in⁴, (-n),- ı (-sı⁴),-ımız⁴(-mız),- ınız⁴,(-nız) şəkilçiləri ilə düzəlir.

Sonra şagirdlərə cütlükdə işləmək üçün tapşırıqlar verildi. Bu tapşırıqları verməkdə əsas məqsəd onların yeni biliklərini  nə qədər düzgün  qurub, yaradıcı formada tətbiq etmələrini yoxlamaqdır.

Şagirdlər tapşırıqları yerinə yetirib qurtardıqdan sonra onların arasından seçilmiş bir nəfər nəticələri təqdim edir. Şagirdlərin daha da diqqətli, obyektiv olmasını inkişaf etdirmək üçün onlara belə deyilir:

— Bir-birinizi qiymətləndirin və nə üçün belə bir qiymət verdiyinizi əsaslandırın!

— Son sual isə belə olur: — Sizcə, bu dərs sizə nə verdi? Bu dərsin digər dərslərdən fərqini nədə görürsünüz?

• Tweet
• Pin It

Baxış: 3912